Op de plaats… recycle!

Auteur: Kirsten Hannema

De transformatie van het stadhuis in het Duitse Korbach roept associaties op met hoe Barbapapa’s van vorm kunnen veranderen. Een brutalistische betonnen aanbouw uit de jaren 70 is hergebruikt om een hedendaagse nieuwbouwvleugel te bouwen, gebruik makend van gerecyclede bouwmaterialen. Het is het eerste project in Duitsland waarbij R-beton direct op locatie is verwerkt. 

Gloednieuw oogt de gevel van het vernieuwde stadhuis in het Duitse Korbach. Maar wie goed kijkt, ziet dat er in het gezandstraalde beton rode brokjes keramiek zitten; het zijn vermalen dakpannen. De gevel blijkt gemaakt van gerecycled beton (R-beton), waarin het sloopafval is verwerkt uit de panden die voorheen op deze plek stonden. Met dit pioniersproject wil de stad een nieuwe standaard stellen op het gebied van duurzaam bouwen in de deelstaat Hessen.

Duurzaam concept

Het project begon in 2017, toen de stad een prijsvraag uitschreef om de gedateerde aanbouw die in de jaren 70 aan het Middeleeuwse stadhuis was gebouwd, te vervangen door een nieuwbouw. Architectenbureau Heimspiel won met het plan om, voortbouwend op het historische natuurstenen gebouw uit 1377, er een stel moderne panden aan te bouwen. De draagconstructie zou worden opgetrokken uit in het werk gestorte beton, de gevels bekleed met prefab elementen. Architect Stefan Bublak, hoofd van de gemeentelijke afdeling Bouwen en Milieu, stelde vervolgens voor om een duurzaam concept te ontwikkelen voor de nieuwbouw, waarbij de betonnen jarenzeventigaanbouw zou worden hergebruikt. Dit moest niet alleen de duurzaamheid vergroten, maar ook een financieel haalbaar project opleveren, zonder veel meerkosten. 

Recyclen op locatie

Bureau Heimspiel betrok professor Anja Rosen, gespecialiseerd in urban mining, bij het project om dit idee verder uit te werken. In eerste instantie lag de focus op het verwerken van zoveel mogelijk bouwmateriaal uit de bestaande uitbouw. Die bestond voor 95% uit minerale bouwstoffen, grotendeels beton, dat hoogwaardig als granulaat te recyclen is in R-beton. Het plan was om de nieuwe draagconstructie volledig daarmee te bouwen. Op zich is dat niet vernieuwend; R-beton wordt al 20 jaar gebruikt in Duitsland. Maar niet eerder werd het direct op locatie hergebruikt. De vraag was: hoe organiseer je dat, en welk ondernemers uit de regio kunnen het uitvoeren? 

Samples en tests

Allereerst zijn met boringen samples genomen uit de bestaande betonnen wanden en kolommen in het gebouw onderzocht in het laboratorium, om te bepalen of het materiaal aan de basiseisen voor recycling voldeed. Toen dat zo bleek, zijn bouwbedrijven gezocht, die de betonconstructie konden ontmantelen, opslaan en verwerken tot nieuw bouwmateriaal. Omdat deze werkwijze voor hen nieuw was, moesten zij eerst de vereiste certificering krijgen. Vervolgens zijn de geoogste betonnen delen getest om te bepalen of en hoe ze konden worden hergebruikt. Uiteindelijk kon 62% van het materiaal opnieuw worden ingezet; naast beton ging het om tegels en metselwerk. 

Materialen scheiden

Tijdens de ontmanteling werden de materialen gesorteerd voor verwerking. Het bouwteam ontdekte dat het ribbenplafond boven de oude raadszaal gemaakt was met een verloren houten bekisting. Dit beton kon niet van het hout gescheiden worden voor verwerking in R-beton. Aldus kon er minder bestaand beton in de nieuwbouw ingezet worden. Daarom zijn de zichtwanden uiteindelijk met traditioneel beton gebouwd. De architecten hadden nog voorgesteld om hiervoor ook R-beton te gebruiken, gemaakt met beton uit andere gesloopte panden. Maar de opdrachtgever wilde zich focussen op de mogelijkheden van recycling met het bestaande pand. 

Richtlijnen voor R-beton

Het recept voor het beton is ontwikkeld samen met de betonbouwer, waarbij de richtlijn voor R-beton is aangehouden. Daarin mag (in Duitsland) maximaal 45% gerecycled aggregaat verwerkt worden; dan geldt dezelfde verwerking als bij traditioneel beton. Aggregaat met een diameter kleiner dan 2 mm mag volgens de norm voor R-beton niet verwerkt worden; dit is gebruikt voor het vullen van gaten in het bouwterrein. Voor het R-beton is aggregaat van 8-22 mm diameter gebruikt. Dit is verwerkt in de fundering, de vloeren, de muren die de grond raken, en de gevelelementen.

Esthetische gevel

Gaandeweg het proces kregen de architecten en Professor Rosen het idee om te onderzoeken of de gevel ook gemaakt zou kunnen worden van gerecycled beton. Aanvankelijk was de bedoeling om de gevelelementen met pigment te kleuren, aansluitend bij de lichtrode natuurstenen gevel van het historische stadhuis. Maar toen een bijgebouw op de locatie werd afgebroken kwamen er dakpannen beschikbaar voor recycling, en besloten de ontwerpers om die te verwerken in het beton. Op deze manier wilden de architecten een eigen esthetiek aan het beton geven en het recyclingproces in de gevel zichtbaar maken. R-beton onderscheidt zich immers nauwelijks van gewoon beton.

Handleiding

Het nadeel van het mixen van beton en keramiek is dat het materiaal niet zuiver is, wat het recycling op een later moment lastiger maakt. Met het oog op de toekomst is de rest van het gebouw wél zo ontworpen dat materialen opnieuw hergebruikt kunnen worden, dat wil zeggen: zonder verlijmde delen, zodat ze eenvoudig te sorteren zijn. Om de lessen uit dit project te benutten in volgende projecten, is het urban mining proces zorgvuldig gedocumenteerd. Dit heeft geleid tot een nieuwe handleiding duurzaam bouwen voor de deelstaat Hessen.